DE ROL VAN HET BEELD IN DE ZAANSE INDUSTRIE

Bij het zelfbeeld van de Zaanstreek hoort een sterk gevoel van uniciteit voortvloeiende uit een lange industriële traditie. De blik is sterk naar binnen gekeerd. De beeldvorming van de industrie blijkt echter in hoge mate parallel te lopen met ontwikkelingen in de rest van de wereld. Zo fotografeerde Zaandijkse fotograaf Breebaart al in de tweede helft van de 19de eeuw stoomboten en fabrieken. Zaanse fabrikanten maakten al in een relatief vroeg stadium gebruikt van fotografie om hun producten onder de aandacht te brengen. Jan Adriaan Laan liet aan het einde van de 19de eeuw zijn fabrieken ontwerpen door de Amsterdams architecten van Rossum en Vuyk die ook theater Carré hadden ontworpen. Zijn gezin liet hij schilderen door Thérèse Schwartze. De familie Verkade had uitvoerige contacten in kunstenaarskringen. Bruynzeel maakte gebruik van de diensten van Piet Zwart. Van de eerste Zaanse Nijverheidstentoonstelling verscheen een fotocatalogus.
Ook in de Zaanstreek verschenen een groot aantal gedenkboeken. Slechts het Gedenkboek van Bruynzeel wordt genoemd in het boek van Mirelle Thijssen. De meeste gedenkboeken over Zaanse bedrijven waren historisch gericht en werden soms door vooraanstaande historici geschreven. Zoals Dr. Jane de Iongh die het gedenkboek van de firma van Gelder Zonen schreef. Het heeft mogelijk te maken met het beeld dat de onderneming wilde uitstralen; een bedrijf met een eeuwenoude traditie; een rots in de branding van de tijd.

EEN AANTAL BEDRIJVEN koos voor een andere uitstraling. In deze bedrijven fotografeerde Peter Marcuse. Peter was aan de Rietveld academie opgeleid tot “kunst-fotograaf”. Hij was in die tijd de enige in de Zaanstreek. Voor drie grote bedrijven heeft hij letterlijk alles vastgelegd.

Hij schreef: “Ik werkte toen letterlijk dag en nacht. Dat leverde een gedetailleerd beeld van die tijd , interessant omdat in de nadagen van de wederopbouw er vanuit de industrie een grote innoverende kracht uitging en dat was m.i. het “archeologische belang” van mijn werk: Door het in opdracht fotograferen van bedrijfsprocessen ontdekte ik en leerde de mens achter het werk kennen en respecteren. Waardoor goodwill ontstond en ik mijn visie op de werkende mens kon ontwikkelen.”

IN MET STOOM staan een aantal foto's van Peter. Op deze website staat een andere selectie. Op de meeste foto's staat de mens centraal. De mens als het belangrijkste kapitaal van het bedrijf. Deze foto's zijn gestileerd tot beeldpoëzie. Zijn foto van de houtwerker op een vlot in de haven doet denken aan een balletdanser. Peter staat in de lange Hollandse traditie van kunstenaars die de mens aan het werk uitbeeldden. Zijn werk heeft natuurlijk grote documentaire waarde. Zijn Zaanse foto's kwamen tot stand aan het einde van de wederopbouw aan het begin van de hoogconjunctuur van de jaren zestig. En zij geven daarmee ook een boeiend tijdsbeeld over de opvattingen van arbeid in de industrie. De fabrieksarbeider is geen anoniem gestileerd onderdeeltje van een industrieel raderwerk maar meester over machine en techniek.
Zijn foto's van producten krijgen soms een vervreemdend effect door de keuze van de plaats waar de foto's worden gemaakt. Dat geldt voor de mannequins op het voormalige Hembrugstation maar ook voor de bureaus van Aspa op de stelling van de Zoeker. De kijker kan er niet omheen. En dat is natuurlijk de bedoeling.
Het is jammer dat er in een Zaans museum nog geen tentoonstelling van het Zaanse werk van Peter is geweest. Peter schreef: “Dat de jongens van de diverse bedrijfsscholen van toen en inmiddels gepensioneerd, zich nog eens in het Zaans museum terug kunnen zien, zou ik toejuichen”.


DE FOTO'S VAN PETER MARCUSE van de mensen in de Zaanse industrie treffen mij door hun stilistische schoonheid. Naast het esthetische genoegen dat ik beleef aan het kijken naar deze foto's probeer ik ook te zien wat ze mij over de tijd van deze opnames zeggen en misschien zelfs wat ze zeggen over de fotograaf. In dit stuk probeer ik een korte schets van de geschiedenis van de afbeelding van de mens aan het werk te schetsen. Daarna komt de beeldvorming in de Zaanse industrie aan de orde. En ten slotte hoop ik te komen tot een plaatsbepaling van het werk van Peter Marcuse.

Door Jur Kingma - september 2005

bron: www.zaans-industrieelerfgoed.nl